KOMPYUTER TEXNIKASI VOSITALARI

Dars maqsadi:

1. Ta’limiy: O’quvchilarga kompyuter texnikasi vositalari mavzusini o’rgatish;
2. Tarbiyaviy: O’quvchilarni vatanga sodiq va fidoiy qilib tarbiyalash, milliy va umummadaniy qadriyatlarimiz asosida tarbiyalash;
3. Rivojlantiruvchi: O’quvchilarda kompyuter texnikasi vositalari mavzusi bo’yicha bilim, ko’nikma, malaka va kompetensiyalarini rivojlantirish.

Dars uchun umumiy kompetensiya:

1. Axborotlar bilan ishlash;
2. O’z-o’zini rivojlantirish;
3. Milliy va umummadaniy;
4. Matematik savodxonlik.

Fanga oid kompetensiya:

O’quvchilarda kompyuter texnikasi vositalari haqida ko’nikmalari rivojlantirish. Ixtiyoriy kompyuterda ishlay olish va kompyuterning barcha texnik vositalaridan foydalana olish.

Darsning borishi:

1. Tashkiliy qism

1. Salomlashish:
2. Davomatni aniqlash:
3. Siyosiy daqiqa (Bugungi kun axborot va texnologiya yangiliklari):

2. Yangi mavzu bayoni:

Zamonaviy kompyuterlarni xotiraning qattiq disk (ing. HDD, Hard – qattiq, Disk – disk, Drive – dvigatel) deb ataluvchi turisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu xotirani asosiy xotira qurilmasi deb ham atash mumkin. Chunki, birinchidan: qattiq disklar, odatda, kompyuterning sistema bloki ichiga joylashtirilib, asosiy platada shleyf orqali ulanadigan maxsus joyi bor (shuning uchun axborot almashinuvi juda tez); lkknchidan: kompyuterga operatsion sistema o‘rnatilayotganda, shu kompyuterga mos parametrlar operatsion sistemaga bog‘lab, qattiq diskka yozib saqlanadi. Bundan tashqari, shu kompyuter foydalanuvchilarining amaliy dastur, hujjat va boshqa turdagi ma’lumotlari ham shu diskda saqlanadi.

Disk sirti nuqtalar majmui sifatida, nuqtalar esa, o‘z navbatida, alohida bit sifatida ko‘rilib, ularning har biriga 0 yoki 1 qiymat (magnitlangan yoki magnitlanmagan – “magnit ekvivalenti” deb ham yuritiladi) beriladi. Mazkur nuqtalarning joylashuvi oldindan aniq bo‘lmaganligi bois, axborotni yozish uchun yozuv qurilmasi nishonlash usulidan foydalanadi. Nishon yozuvning holati va о‘rnini aniqlashga yordam beradi. Mazkur nishonlarning mavjudligi diskka axborot yozishning texnologiyasi asosini tashkil etadi, nishonlar hosil qilinishi uchun esa diskni formatlash talab etiladi. Disk formatlanganda konsentrik aylanalar ko‘rinishidagi yo‘llarga ajratiladi hamda yo‘llar sektorlarga bo‘linadi. Axborot disk sektorlarining yo‘llari bo‘ylab yoziladi. Sektor va yo‘llar o‘z tartib raqamlariga egadir. Diskning har bir sektorida identifikatsiya qilish uchun adres maydoni deb ataladigan joy ajratiladi, qolgan joylariga esa ma’lumotlar yoziladi. Bu qurilma changdan, namlikdan va boshqa tashqi ta’sirlardan juda yaxshi himoyalanganligi sababli, boshqa disklarga nisbatan yozishning yuqori zichligiga erishiladi. Hozirgi kunda qattiq disklarning gigabayt va terabayt o‘lchov birlikli sig‘imdagi turlari ishlab chiqarilmoqda.

Kompyuterga turli shakldagi axborotlarni kiritish yoki chiqarish uchun xizmat qiluvchi qurilmalar ma’lumotlarni kiritish-chiqarish qurilmalari deb yuritiladi. Eng asosiy ma’lumotlarni kiritish-chiqarish qurilmalari safiga monitor va klaviatura kiradi.

Kompyuterga ma’lumotlar va buyruqlarni kiritish usullaridan biri klaviaturada joylashgan klavishlardan foydalanishdir. Aniq bir klavish yoki klavishlar birikmasining bosilishi aynan mos ikkilik kodining kiritilishiga olib keladi. Buning boisi shifrlovchi deb yuritiladigan mikrosxema ma’lum bir klavish bosilishida hosil bo’ladigan signalni ikkilik kodga aylantirib beradi.

Monitor kompyuterning ish jarayonida vujudga keladigan axborotlarning zarur qismini ekranda yoritib berishni ta’minlaydi. Monitor matn yoki grafik holatida ishlaydi. Matn holatida ekran belgi o‘rinlari deb yuritiluvchi alohida qismlarga bo’linadi. Grafik holatda ekran piksel deb ataluvchi nuqtalar to’plamidan tashkil topadi. Ikkala holatda ham belgi yoki pikselning ranglari, fonning rangi, ravshanligi va boshqa parametrlar haqidagi ma’lumotlar videoxotirada saqlanadi. Monitordagi piksellarning umumiy miqdori monitoming imkon darajasi, deb ataladi. Hozirgi davrda grafik adapteri VGA, SVGA, XGA turda bo‘lgan monitorlar keng tarqalgan. Monitorlarni yana elektron nurli trubkali, suyuq kristalli (LCD) va plazmali turlarga bo’lishadi.

Ma’lumotlarni kiritish-chiqarish qurilmalari safiga axborot tashuvchi vositalar bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan strimer, disk yurituvchi, optik disk qurilmasi, USB-yig‘uvchilar ham kiradi. Kompyuterdagi ma’lumotlarni biridan ikkinchisiga tashib o‘tkazish va ma’lumotlarni kompyutersiz uzoq vaqt saqlab turish uchun maxsus xotira vositalari ishlab chiqarilgan bo‘lib, ularni axborot tashuvchi vositalar yoki tashqi xotiralar deb atashadi. Axborot tashuvchi vositalarga ma’lumot muhitning fizik, kimyoviy va mexanik xossalarini o‘zgartirish orqali yoziladi. Ular tuzulishiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:

• Magnit tasma
• Egiluvchan magnit disk
• Optik disklar
• Flash-xotira

Magnit tasmalardan, odatda, zaxiraga nusxalash va katta hajmli axborotlarni (arxivda) saqlash uchun foydalaniladi. Magnit tasma sirti magnitlanuvchan maxsus qatlam bilan qoplangan. Unga axborot yozish va undan axborotni o‘qish xuddi magnitofonlardagi kabi magnit kallak yordamida amalga oshiriladi. Magnit tasmalarga axborot yozish va o‘qish qurilmasi strimer deb ataladi.

Egiluvchan magnit disklar – (yoki qisqacha disketlar) asosan, ikki xil bo lib, himoya g‘ilofi ichidagi egiluvchan doira shaklidagi plastinka – disk diametrlari bilan farqlanadi (3,5 dyumli – 89 mm, 5,25 dyumli – 133 mm). Ularning sig‘imini g‘ilofida ko‘rsatilgan maxsus belgilari orqali bilib olish mumkin. Odatda, 3,5 dyumli disketning axborot sig‘imi 1,44 Mbayt ni, 5,25 dyumli disket uchun esa 1,2 Mbayt ni tashkil etadi. Disk yuzasi temir ikki oksidli (Fe203) magnitlanuvchan qatlam bilan qoplangan. Disketda axborot magnit tasma kabi magnit kallak yordamida yoziladi va o‘qiladi. Himoya g‘ilofida yozishdan himoyalashning maxsus darchasi mavjud. Ishlash vaqtida bu darcha ochiq bo‘lsa, undagi axborotni faqat o‘qish mumkin bo‘lib, u disketdagi axborotni o‘chirish va o‘zgartirishdan saqlaydi.

Egiluvchan magnit disk bilan ishlash qurilmasi FDDni (Floppy – egiluvchan) qisqacha disk yurituvchi deb atashadi. Diskyurituvchiga qo‘yilgan disketga murojaat qilish uchun A: nom o‘zlashtiriladi. Diskyurituvchi ikkita dvigatel bilan ta’minlangan. Ularning biri himoya g‘ilofi ichidagi plastinkani markaz atrofida, ikkinchisi esa o‘qish-yozish kallagini disk yuzasi ustida radius yo‘nalishida harakatlantiradi.

Optik disklar yuzasiga yupqa qatlam maxsus kimyoviy vosita sepilgan bo‘lib, ularga axborot CD-ROM yoki DVD-ROM qurilmalari orqali yoziladi va o‘qiladi. CD (ing. Compact –zich) kompakt disk, DVD (ing. Digital Versatile Disk) – raqamli universal disk deb o‘qiladi.

Optik disklar spiralsimon bitta yo‘lga ega. Axborot alohida sektorlarga lazer nuri orqali disk yuzasini kuydirib baland-past iz hosil qilish orqali yoziladi. Axborotni o‘qish jarayonida balandliklar lazer nurini akslantirgani uchun “1”, pastliklar nurni yutgani uchun “0” kabi qabul qilinadi. DVD-ROM qurilmasining lazer nuri to‘lqin uzunligi CD-ROM qurilmasiga nisbatan qisqaroq. Shu sababli DVD diskka zichroq, ya’ni ko‘proq axborot yoziladi.

Optik disklar 120 mm yoki 80 mm diametrli o‘lchamda bo‘ladi. CD disklar axborot sig‘imi 1 Gbaytdan kichik (odatda, 680—720 Mbayt), DVD disklar axborot sig‘imi bir necha Gbayt (odatda, 4,7 Gbaytdan 17 Gbaytgacha) bo‘ladi. Agar optik disk yorlig‘ida “R”, ya’ni Recordable yozuvi bo‘lsa – bir marta yozish va ko‘p marta o‘qish mumkin, “RW”, ya’ni Rewritable yozuvi bo‘lsa – ko‘p marta yozish va ko‘p marta o‘qish mumkin.

DVD lar bir yoki ikki ishchi tomonli bo‘lishi mumkin. Har bir tomonida esa yana bir yoki ikki ishchi qatlam bo‘lishi mumkin. Ikki ishchi qatlamli disklarda birinchi qatlam yarim shaffof bo‘ladi. Ikkinchi ishchi qatlamdagi ma’lumotlar birinchi qatlamning “ichidan o‘tib” o‘qiladi.

Birinchi CD-ROM standarti 1984-yil Sony va Philips kompaniyalari tomonidan ishlab chiqilgan. Birinchi CD-RW texnologiyasi esa 1996-yilda shu va boshqa bir nechta kompaniyalar tomonidan ishlab chiqilgan. Shu o‘rinda CD disklarning ishlab chiqarilishi bilan bog‘liq kompyuterlarning imkoniyati haqida aytmay iloji yo‘q.

Multimedia – matn, tovushli ma’lumotlarni, tabiiy va grafik tasvirlarni birlashtiruvchi axborot texnologiyasidir. Multimedia uchun zamonaviy CD-ROM texnologiyalar taqdimnomasi ilk marta 1987-yili Sietldagi konferensiyada (Second Microsoft CD-ROM Conference) bo‘lib o‘tdi va bu sana video va audio axborotli to‘laqonli multimedia paydo bo‘lishining boshlanishi deb hisoblanadi.

Hozirgi kunda axborotlarni tashish va saqlashning juda qulay vositalaridan biri bo‘lgan USB-yig‘uvchilardan flash-xotira va flash-disklar xizmat qilmoqda. USB-yig‘uvchilar – ko‘p marta yoziladigan yarim o‘tkazgichli xotiradir. Ular integral mikrosxemalar asosiga qurilgan bo‘lib, mexanik harakatlanuvchi qismlardan xolidir. Flash-xotiraning axborot sig‘imi 16 Mbaytdan bir necha o‘n Gbaytgacha bo‘lgan turlari mavjud. Flash-xotira va flash-disklarning kun sayin axborot sig‘imi kattalari ishlab chiqarilmoqda.

Printer – ma’lumotlarni qog‘ozga chiqarish qurilmasi. Hozirgi kunda printerlarning uch turi mavjud: bosma (matritsa-o‘yma qolipli), purkovchi, lazerli. Printerlarning bosma turidan hozirgi kunda deyarli foydalanilmaydi.

Purkovchi printer ma’lumotlarni, maxsus idishdagi suyuqlikni juda kichik naycha teshigidan bosimli purkash yo‘li bilan qog‘ozga chiqaradi.

Lazerli printer ma’lumotlarni chop etishda rang solingan maxsus barabanga elektr maydonini ta’sir ettirishdan foydalanadi. Bunday printerlar tez va soz ishlaydi, qog‘ozga chiqariladigan axborotning sifati yuqoridir. Bosma yoki purkovchi printer bir minutda bir bet ma’lumot chop etsa, lazerli printerning bu ko‘rsatkichi o‘n betdan ortiq. Purkovchi va lazerli printerlarda ma’lumotlarni turli ranglarda chop etish imkoniyati mavjud.

Plotter (grafyasagich) – chizmalami qog‘ozga chiqarish uchun xizmat qiluvchi qurilma. Qog‘ozda tasvirlanadigan chizmalar tushlangan pero bilan hosil qilinadi. Chizmalar 300×300 sm olchamgacha bo‘lgan katta qog‘ozlarga ham chiqarilishi mumkin.

Skaner – fotosurat, grafik va matn shaklidagi axborotlarni kompyuterga kiritish uchun ishlatiladi. Hozirgi kunda stol usti skanerlari va qo‘l skanerlari keng tarqalgan.

Web-kamera eng zamonaviy vositalardan biri bo‘lib, “ko‘zchasi” qamrovidagi harakatli video axborotlarni kompyuter xotirasiga o‘tkazish uchun xizmat qiladi. Uning yordamida jonli telekonferensiyalar o‘tkazish mumkin.

Yurgichni boshqarish va qo‘shimcha boshqarish vazifalarini bajaruvchi qurilmalarning quyidagi xillari mavjud: sichqoncha, trekbol, joystik. Sichqonchaning sharchali va optik turlari mavjud. Ular biror sirt bo‘ylab surib yurgizilganda sharcha harakatiga yoki qaytgan nurga mos signallar kompyuterga uzatiladi va ekranda sichqoncha ko‘rsatkichining mos harakatlari yuzaga keladi. Sichqonchada o‘rnatilgan tugmalar ko‘magida boshqaruvchi buyruqlarni jo‘natish mumkin. Trekbol – “sichqoncha”ning to‘nkarib qo‘yilgan holatiga o‘xshaydi, undan asosan notebook xilidagi ko‘chma kompyuterlarda foydalaniladi. Joystik – tugmali harakatlanuvchi maxsus dastadan iborat qurilma bo‘lib, undan asosan о‘yin yoki mashq bajaruvchi dasturlarni boshqarishda foydalaniladi.

3. Yangi mavzuni mustaxkamlash:

Savol va topshiriqlar

1. Qattiq disklar haqida ma’lumot bering.
2. Tashqi xotiraning qanday turlarini bilasiz?
3. Optik disklarning turi va sig‘imi haqida so‘zlab bering.
4. USB-yig‘uvchilar haqida so’zlab bering.
5. Multimedia texnologiyasini qo‘llash uchun qanday vositalar kerak?

Mashqlar

1. Agar CD-diskning sig‘imi 680 Mb bo‘lsa, u holda unga Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch iborasidan nechta yozish mumkinligini aniqlang (yo‘llanma: 1 ta belgi 1 bayt).
2. Agar kompyuter 4 Gb sig‘imli flash-xotiraga 480 Mb/s tezlikda yozsa, uni to‘ldirish uchun qancha vaqt zarurligini hisoblang (yo‘llanma: sig‘im = tezlik ∙ vaqt).